Kruszczyk szerokolistny

Kruszczyk szerokolistny
Epipactis helleborine
(L.) Crantz
Kruszczyk szerokolistny. Fot. BerndH. Źródło: Commons Wikimedia
Systematyka
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny naczyniowe
Gromada	okrytonasienne
Klasa	jednoliścienne
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Rodzaj	kruszczyk
Gatunek	kruszczyk szerokolistny
Synonimy
E. latifolia (L.) All., Serapias helleborine L.

Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine(L.) Crantz.) – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae), rzędu szparagowców (Asparagales).

Morfologia

Kruszczyk szerokolistny jest wieloletnią rośliną wytwarzającą pęd osiągający do 1 m wysokości. Łodyga wzniesiona, pojedyncza i nierozgałęziająca się, wyrasta z podziemnego kłącza o krótkich międzywęźlach. Łodyga zielona lub z odcieniem czerwonawym, zwłaszcza u nasady. Dolna, bezkwiatowa część łodygi naga. Liście są liczne, wyrastające spiralnie na łodydze, są kształtu jajowato-eliptycznego do okrągłego, górne czasem lancetowate, łukowato wygięte, na brzegu i nerwach owłosione i nieco szorstkie. Końce liści ostre lub krótko zaostrzone, czasem tępo zakończone w przypadku dolnych liści. Osiągają długość 3–17 cm i szerokość 0,5-5 (10) cm.

Kruszczyk szerokolistny kwitnie od czerwca do września. Kwiaty koloru zielonkawego do różowawego, wielkości około 1 cm, zebrane w grono w górnej części bezlistnej łodygi. Część kwiatowa łodygi omszona. Kwiatostan osiąga od 3 do 35 cm wysokości. Kwiaty wyrastają na szypułkach skręconych o długości 3–5 mm, u podstawy, z przysadkami osiągającymi od 5 do 0,5 cm długości. Okwiat w czasie kwitnienia szeroko otwarty, z zewnątrz zielonkawy, wewnątrz w różnych odcieniach czerwieni. Listki okwiatu tępe lub krótko zaostrzone, nagie lub tylko słabo owłosione. Warżka niezbyt duża, krótsza od innych działek okwiatu, czasem fioletowo nabiegła. Jej przedni człon, o łódeczkowatym kształcie, zaostrzony i zrośnięty nieruchomo z nasadowym członem, który z zewnątrz jest zielony, a wewnątrz ciemnobrązowy. Jest przeważnie purpurowy lub purpurowo kropkowany. Krótka zalążnia stopniowo zwężająca się w szypułkę jest naga lub nieco tylko owłosiona.

Kruszczyk szerokolistny jest rośliną miododajną i owadopylną. Miodniki znajdują się na nasadowym członie warżki. Zapylana jest przez błonkówki. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla klasy (Cl.) Querco-Fagetea i związku (All.) Cephalanthero-Fagenion.

Rozmieszczenie i ekologia

Kruszczyk szerokolistny występuje w Europie, północnej Afryce, w Azji południowo-zachodniej i środkowej, sięgając na wschodzie do Chin, Bhutanu i Nepalu; zawleczony został i rozprzestrzenił się także w Ameryce Północnej.

W Polsce roślina dość pospolita. Gatunek ten ma szeroką amplitudę ekologiczną. Można go spotkać na łąkach i wydmach, występuje w żyznych lasach liściastych, ale także w borach, kwaśnych buczynach i wtórnych nasadzeniach. W ostatnich dziesięcioleciach storczyk ten coraz częściej pojawia się na siedliskach przekształconych przez człowieka takich, jak przydroża, kamieniołomy, nasypy kolejowe, składy rumoszu przy kopalniach, nasadzenia topolowe i sosnowe, nasadzenia pozostające pod wpływem emisji z cementowni czy też na terenach ruderalnych.

Na terenie Warmii i Mazur odnotowany na kilku stanowiskach, m.in. w Brodnickim Parku Krajobrazowym , w rezerwacie Dolina Stradanki oraz rezerwacie Cielętnik.

Wartość użytkowa

Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.

Ciekawostki

Kruszczyki należą do rodziny storczykowatych, która jest jedną z najliczniejszych w świecie roślin. W Polsce rośnie prawie 50 gatunków, a na świecie ponad 30 000. Najbardziej okazałe, o najbardziej efektownych kwiatach związane są ze strefą tropikalną i są głównie epifitami porastającymi drzewa.

Kruszczyk szerokolistny odznacza się bardzo dużą zmiennością, nie tylko wysokości pędu, ale również budowy i barwy kwiatu oraz pokroju rośliny.

Tworzy mieszańce z kruszczykiem drobnolistnym (Epipactis microphylla), kruszczykiem rdzawoczerwonym (E. atrorubens), kruszczykiem sinym (E. purpurata). Jest gatunkiem bardzo zmiennym morfologicznie. Wyróżnia się następujące uznane podtaksony:

• E. helleborine subsp. helleborine – podgatunek nominatywny
• E. helleborine subsp. bithynica (Robatsch) KreutzKompend. Eur. Orchid. 61 2004 (syn. E. bithynica Robatsch)
• E. helleborine subsp. degenii (Szentp.&Mónus) KreutzBer. Arbeitskreis. Heimische Orchid. 24(1): 157 2007 (syn. E. degenii Szentp.&Mónus)
• E. helleborine subsp. densifolia (W.Hahn, Passin&R.Wegener) KreutzEurorchis 17: 105 2005 (syn. E. densifolia W.Hahn, Passin&R.Wegener)
• E. helleborine subsp. latina W.Rossi&E.KleinOrchidee (Hamburg) 38: 93 1987 (syn. E. latina (W.Rossi&E.Klein) B.Baumann&H.Baumann)
• E. helleborine subsp. leutei (Robatsch) KreutzKompend. Eur. Orchid. 62 2004 (syn. E. leuteiRobatsch)
• E. helleborine subsp. molochina (P.Delforge) KreutzKompend. Eur. Orchid. 62 2004 (syn. E. molochinaP.Delforge)
• E. helleborine subsp. neerlandica (Verm.) ButtlerWilldenowia 16: 115 1986 (syn. E. helleborine var. neerlandicaVerm., E. helleborine subsp. renzii (Robatsch) Løjtnant, E. neerlandica (Verm.) Devillers-Tersch.&Devillers, E. renziiRobatsch)
• E. helleborine subsp.orbicularis (K.Richt.) E.KleinPhyton (Horn) 37: 74 1997 (syn. E. distans Arv.-Touv., E. helleborine subsp. distans (Arv.-Touv.) R.Engel&Quentin, E. helleborine var. orbicularis (K.Richt.) Verm., E. orbicularisK.Richt.)
• E. helleborine subsp. schubertiorum (Bartolo, Pulv.&Robatsch) KreutzKompend. Eur. Orchid. 62 2004 (syn. E. schubertiorum Bartolo, Pulv. &Robatsch)
• E. helleborine subsp. tremolsii (Pau) E.KleinOrchidee (Hamburg) 30: 49 1979 (syn. E. atropurpurea var. tremolsii (Pau) Schltr., E. cardina Benito&C.E.Hermos., E. duriensisBernardos, D.Tyteca, Revuelta&Amich, E. tremolsii Pau)
• E. helleborine var. tangutica (Schltr.) S.C.Chen&G.H.ZhuNovon 13: 423 2003 (syn. E. tanguticaSchltr.) Pomimo mało atrakcyjnych kwiatów, występuje tu efektywne zapylanie kwiatów. Nektar zawiera związki chemiczne o narkotycznym działaniu na owady, powodujące zwolnienie ich ruchów. W wyniku działania tych związków przedłużony jest czas przebywania na kwiatach kruszczyka. Zwiększa to szanse na zapylenie kwiatów.

Zobacz też

pl.wikipedia.org [15.02.2015]
Uniwersytet Wrocławski, Zakład Botaniki [15.02.2015]
skarbiecprzyrody.pl [15.02.2015]

Bibliografia

Rutkowski L., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, Wyd. Naukowe PWN, 2006.